Bası (Yatak) Yaraları: Yatağa Bağımlı Hastalarda Riskler, Önleme ve Tedavi Yaklaşımları

Giriş

Kronik hastalıklar, doğuştan ya da sonradan oluşan engel durumu sonucu bireyler yatağa bağımlı hale gelebiliyorlar. Tüm dünyada araştırmalar gösteriyor ki yaşlı nüfus sayısının günden güne artması, yaşlıların bakımını profesyonellerin değil sağlık profesyoneli olmayan yakınlarının üstlenmesine neden olmaktadır.

Uzun süre yatağa veya tekerlekli sandalyeye bağımlı hastaların yaşam kalitesini ciddi şekilde etkileyen, aynı zamanda hasta yakınları için de pek çok zorluğu beraberinde getiren basınç yaraları (yatak yaraları), büyük ölçüde önlenebilir bir sağlık sorunudur.

Bu rehberin amacı, bası yaralarının ne olduğu, nasıl oluştuğu, kimlerin risk altında olduğu ve bu yaraların önlenmesi için atılabilecek adımlar hakkında hasta, hasta yakını ve bakım veren kişileri bilgilendirmektir. Bu sağlık sorununun erken fark edilmesi ve profesyonel yönetimi, sürecin daha sağlıklı ilerlemesi için kritik öneme sahiptir.

Bası Yarası (Yatak Yarası) Nedir ve Neden Oluşur?

Basınç yarası tıp literatüründe dekübit ülseri veya basınç ülseri olarak bilinen; genellikle vücudun kemik çıkıntıları üzerindeki dokularının uzun süreli veya yoğun basınç altında kalmasına bağlı olarak gelişen lokalize cilt ve cilt altı doku hasarıdır.

Bu yaraların oluşum mekanizması temel olarak kan dolaşımının engellenmesine dayanır:

1. Sürekli Basınç: Vücudun belirli bir bölgesinin (genellikle kemik çıkıntılarının üzeri) yatak, sandalye veya başka bir yüzeyle sürekli temas etmesi, o bölgedeki küçük kan damarlarının sıkışmasına neden olur.
2. Kan Akışının Engellenmesi: Sıkışan damarlar, dokulara yeterli oksijen ve besin taşıyamaz.
3. Doku Hasarı: Oksijensiz kalan cilt ve altındaki dokular zamanla zayıflar ve hasar görmeye başlar. Eğer bu basınç düzenli aralıklarla kaldırılmazsa, basınca maruz kalan alanda geçmeyen kızarıklık oluşur. Basınç engellenmez ise doku ölümü (nekroz) meydana gelir ve yara açılır.

Basıncın yanı sıra; yatağa ya da sandalyeye bağımlı hastanın yatakta ya da sandalye de kayması sonucu sürtünme ile birlikte ciltte yırtılmalar görülmekte, bu durum cildin direncini azaltarak yara oluşumunu hızlandırmaktadır.

Yatak Yarası Riski Kimlerde Yüksektir?

Basınç yaraları gelişme riski herkeste eşit değildir. Aşağıdaki durumlara sahip kişilerde yatak yarası riski daha yüksektir:

• Yatağa bağımlı hastalar: Felçli hastalar, herhangi bir sebeple bilinci kapalı hastalar, yoğun bakımda ve ameliyat sonrası uzun süre yatarak tedavi görenler.
• İleri yaşlılar: Hareketi azalmış ve cilt bütünlüğü zayıflamış bireyler,
• Tekerlekli Sandalyeye Bağımlı Bireyler: Uzun süre oturarak zaman geçirenler,
• Duyu kaybı olanlar: Diyabet (şeker hastalığı), omurilik yaralanması, nörolojik hastalıklar nedeniyle basıncı ve ağrıyı hissedemeyenler,
• Çok zayıf ve çok şişman olan kişiler: Zayıf kişilerde kemik çıkıntıları üzerindeki doku azlığı nedeniyle baskı daha çok olur. Şişman olanlarda dokulara uygulanan fazla basınca ve kıvrımlardaki nemlenmeye bağlı yaralar gelişir.
• Bilişsel bozukluğu olanlar: Alzheimer, demans gibi nedenlerle pozisyon değiştirme ihtiyacını ifade edemeyen veya algılayamayan yaşlılar,
• Beslenme Bozuklukları (Malnütrisyon): Yeterli sıvı, protein, vitamin ve mineral alamamak cildin direncini azaltarak yara oluşmasına zemin hazırlar.
• Nem ve Islaklık: İdrar veya dışkı kaçırma (inkontinans) cildin bütünlüğünü bozar.
• Kuru cilt: Derinin koruyucu bariyer bütünlüğünün azalmasına neden olur,
• Dolaşım Bozuklukları: Damar hastalıkları dokuların beslenmesini zorlaştırır.

Basınç Yarası Açılabilecek Riskli Bölgeler Nerelerdir?

Bası yaralarının açılabileceği yerleri önceden bilmek, bası yarasından korunmak için önemlidir.

• Bası yarası basıya uğrayan her yerde gelişebilmekle birlikte en sık kuyruk sokumu, kalça, topuklar, üst ve alt bacak bölgesinde görülür. Daha az sıklıkla dirsekler, omurga, kürek kemiği  üzeri, omuzlar, dizlerde, kulak ve ense de gözlenebilir.

Belirtiler ve Evreleme: Yatak Yarası Erken Dönemde Nasıl Anlaşılır?

Bası yaralarının yönetiminde erken farkındalık çok önemlidir

Erken Belirtiler: Riskli bölgelerde ciltte kızarıklık ilk işarettir. Bu kızarıklığın normal kızarıklıktan farkı, riskli bölgeye parmakla basıldığında bölgenin beyazlaşmamasıdır (solmayan eritem). Ciltte ısı değişikliği (çevreye göre daha sıcak veya soğuk), sertleşme veya hassasiyet ve ağrı da görülebilir.

Basınç ülseri belirtileri genellikle kademeli olarak ortaya çıkar ve uluslararası kabul görmüş bir sistemle evrelendirilir:

• Evre I: Cilt bütünlüğü bozulmamıştır ancak parmakla basınca solmayan kızarıklık vardır.
• Evre II: Cilt bütünlüğü kısmen bozulmuştur. Derinin üst tabakasında (epidermis) veya hem üst hem alt tabakasında (dermiş) kayıp vardır. Yara yatağı pembe-kırmızı, nemli, sağlam ya da patlamış içi serum dolu büller görülebilir.
• Evre III: Cilt bütünlüğü tamamen kaybolmuştur. Tam kalınlıkta doku kaybı vardır. Yara, cilt altı yağ dokusuna kadar ilerlemiştir ancak kas, tendon veya kemik görünmez. Derin bir krater görünümü olabilir.
• Evre IV: Kas, tendon veya kemik yüzeyi görülebilir veya doğrudan, elle hissedilebilir. Yarada sarı nekrotik doku yada eskar(ölü doku) olabilir. Genellikle cep ya da tüneller olabilir. Deri kenarları kıvrılabilir. Bu evrede ciddi enfeksiyon riski osteomyelit (kemik iltihabı) olasılığı yüksektir.

• Evrelendirilemeyen Basınç Yarası: Yara yatağı sarı, kahverengi veya siyah ölü doku (slough veya eskar) ile kaplı olduğu için yaranın gerçek derinliği tespit edilemez. Derinliği belirleyebilmek için bu ölü dokunun bir sağlık profesyoneli tarafından temizlenmesi (debride edilmesi) gerekir. Sarı ya da siyah nekroz kaldırıldığında Evre III ya da Evre IV basınç yarası ortaya çıkar.

•  Derin Doku Hasarı: Alttaki yumuşak dokuların hasar görmesi sonucu oluşan, sağlam deri, sağlam olmayan deri veya kan dolu kabarcıkların kalıcı, solmayan koyu kırmızı,mor veya bordo renginde görülmesidir.Basınç ortadan kaldırıldığında gerileyen bir evredir. Müdahale edilmez ise EvreII yada EBÜ (Evrelendirilemeyen Basınç Ülseri) ne dönebilir.

Yatak Yarası Önleme: En Önemli Adım

Yatak (Bası) yarası önlemek için en temel ve etkili yöntem BASINÇ azaltmak ve cilt sağlığını korumaktır. Önleyici tedbirler, yara oluştuktan sonraki tedavi sürecinden çok daha kolay ve etkilidir

1. Düzenli Pozisyon Değişimi: Bası yaralarını önlemenin altın kuralıdır. Yatağa bağımlı hastalarda genellikle her 2 saatte bir, sandalyeye bağımlı kişilerde ise daha sık (örneğin saat başı) pozisyon değiştirmek, basıncın aynı noktada birikmesini engeller.
2. Cilt Değerlendirmesi ve Bakımı: Cilt her gün, özellikle kemik çıkıntılarının olduğu bölgeler, kızarıklık veya hasar açısından kontrol edilmelidir. Cilt temiz ve kuru tutulmalıdır. Cilt kuruluğu varsa pH dengeli nemlendiriciler, nem (ıslaklık) riski varsa bariyer özellikli yara koruyucu krem ya da spreyler kullanılabilir.
3. Basınç Azaltıcı Yüzeyler: Havalı yataklar veya özel pozisyon minderleri, vücut ağırlığını daha geniş bir alana yayarak basıncı azaltmaya yardımcı olur. Ancak bu yataklar ve minderler tek başına yeterli değildir; pozisyon değişimi ile birlikte kullanılmalıdır.
4. Yeterli Beslenme ve Sıvı Alımı: Yara iyileşmesi için gerekli olan yeterli miktarda sıvı, protein,kalori,vitamin ve mineral alımına dikkat edilmelidir.Özellikle protein ve albümin seviyeleri yara iyileşmesinde kritik öneme sahiptir.
5. Sürtünmeyi Azaltma: Hastayı yatakta kaydırarak çekmek yerine, özel ara çarşaflar kullanarak kaldırmak ve taşımak basınç yaraları önlemlerinden biridir.

Bası Yarası Tedavi Yaklaşımları

Bası yaralarının tedavisi, yaranın evresine, büyüklüğüne ve hastanın genel durumuna göre çok yönlü (multidisipliner) bir yaklaşım gerektirir.

Tedavinin temel prensipleri şunlardır:

• Basıncın Ortadan Kaldırılması: Tedavinin ilk ve en önemli adımı, yara üzerindeki basıncın tamamen kaldırılmasıdır. Yatan hastalarda en az iki saatte bir, tekerlekli sandalye kullanan hastalarda ise 15 dk da bir pozisyon değiştirilmelidir. Basıncı dağıtmaya yardımcı olan özel yataklar ve minderler kullanılmalıdır.
• Yara Değerlendirmesi: Yaranın evresi, eni, boyutu, derinliği ve enfeksiyon durumu bir sağlık profesyoneli tarafından dikkatle değerlendirilmelidir.
• Yara Temizliği (Debridman): Yara iyileşmesini engelleyen ölü, hasarlı veya enfekte doku (nekrotik doku)yara yatağından uzaklaştırılmalıdır. Yara yatağındaki ölü dokular (nekrotik doku), iyileşmeyi engellediği ve enfeksiyona zemin hazırladığı için uzmanlar tarafından temizlenmelidir. Bu işlem, yaranın durumuna göre cerrahi, mekanik(ıslak-kuru), otolitik veya enzimatik yöntemler ile yapılabilir.
• Uygun Pansuman (Bası Yarası Pansumanı): Modern yara bakımında amaç, yaranın iyileşmesi için ideal (genellikle nemli) bir ortam sağlamaktır. Bası yarası pansuman teknikleri yaranın durumuna (kuru, akıntılı, enfekte) göre seçilen özel yara örtülerini içerir. Bu seçimin mutlaka yara bakımı konusunda deneyimli sağlık personeli tarafından yapılması gerekir.
• Enfeksiyon Kontrolü: Enfekte bası yarası durumunda, yara bölgesinden kültür alınması ve sonuca uygun antimikrobiyal tedavilerin başlanması yara iyileşmesini hızlandırır.
• Genel Sağlığın Desteklenmesi: Beslenme desteği, ağrı kontrolü ve altta yatan diğer sağlık sorunlarının (diyabet, dolaşım bozukluğu vb.) yönetimi tedavi sürecinin ayrılmaz bir parçasıdır.

Profesyonel Sağlık Hizmetinin Önemi: Bası Yarası Neden Uzmanlarca Yönetilmelidir?

Bası yaraları, özellikle Evre 2 ve sonrası, basit cilt yaralanmaları değildir. Tedavileri karmaşık bilgi, deneyim ve uygun donanım gerektirir.

Neden bir sağlık kuruluşuna başvurulmalı?

1. Doğru Tanı ve Evreleme: Yaranın ciddiyetini anlamak, doğru tedavi planının temelidir. Evde yapılan yanlış değerlendirmeler, yaranın ilerlemesine ve tedavinin gecikmesine neden olabilir.
2. Altta Yatan Risk Faktörlerinin Tespiti: Uzmanlar sadece yarayı değil, aynı zamanda yaranın oluşmasına neden olan beslenme yetersizliği, diyabet, dolaşım sorunları, enfeksiyon gibi altta yatan risk faktörlerini tespit edip yönetebilir.
3. Sterilizasyon ve Enfeksiyon Kontrolü: Basınç yarası tedavisi steril koşullar gerektirir. Sağlık kuruluşlarında kullanılan malzemeler ve uygulanan prosedürler, enfekte yatak yarası riskini en aza indirir. Yetkisiz müdahaleler, yaranın daha da kötüleşmesine veya tehlikeli sistemik enfeksiyonlara (sepsis) yol açabilir.
4. Multidisipliner Yaklaşım: Bası yarası yönetimi genellikle bir ekip işidir. Yara bakım hemşiresi, hekim, diyetisyen ve fizyoterapistin koordineli çalışması gerekebilir.
5. Güncel Tedavi Yöntemleri: Yara bakımı alanı sürekli gelişmektedir. Profesyonel merkezler, yaranın ihtiyacına göre uygun modern bası yarası pansumanı materyallerine sahiptir. Negatif Basınçlı Yara Tedavisi (NPWT) gibi ileri tedavi yöntemlerinin doğru endikasyon ve doğru teknikle uygulanmasını sağlar.

Yeni Vizyon Tıp Merkezi olarak, bası yarası gibi karmaşık ve uzun soluklu yara bakım süreçlerinin, bu alanda eğitimli ve deneyimli sağlık profesyonelleri tarafından yönetilmesinin önemine inanıyoruz. Merkezimizde, hastanın genel durumu bir bütün olarak ele alınmakta ve güncel yara bakım protokolleri titizlikle uygulanmaktadır.

Sıkça Sorulan Sorular (SSS)

1. Bası yarası nedir, nasıl oluşur?

Bası yarası, cildin uzun süre basınca veya sürtünmeye maruz kalması sonucu o bölgedeki kan akımının kesilmesiyle oluşan doku hasarıdır.

2. Yatak yarası kendiliğinden geçer mi?

Evre 1 yaralar, basınç hemen kaldırılırsa ve önlemler alınırsa geri dönebilir. Ancak ilerlemiş (Evre 2 ve üzeri) yaraların profesyonel yara bakımı olmadan iyileşmesi zordur ve ciddi komplikasyonlara açıktır.

3. Hangi kişilerde yatak yarası riski yüksektir?

Hareket kabiliyeti kısıtlı (yatağa bağımlı, tekerlekli sandalye kullanan), duyu kaybı olan (ağrıyı hissetmeyen), yetersiz beslenen, idrar/dışkı kaçırma sorunu yaşayan ve genel sağlık durumu bozuk olan kişiler yüksek risk altındadır.

4. Yatak yaralarının belirtileri nelerdir?

Riskli bölgelerde ciltte kızarıklık ilk işarettir. Bu kızarıklığın normal kızarıklıktan farkı, riskli bölgeye parmakla basıldığında bölgenin beyazlaşmamasıdır (solmayan eritem). Ciltte ısı değişikliği (çevreye göre daha sıcak veya soğuk), sertleşme veya hassasiyet ve ağrı da görülebilir.

5. Bası yarası nasıl önlenir?

İlk yapılması gereken etkenin yani BASINÇ ın ortadan kaldırılmasıdır. Yatan hastalarda en az iki saatte bir, tekerlekli sandalye kullanan hastalarda ise 15 dk da bir pozisyon değiştirilmelidir. Basıncı dağıtmaya yardımcı olan özel yataklar ve minderler kullanılmalıdır. Cildin temiz ve kuru tutulması, yeterli beslenme, bol sıvı alımı ile basınç yarası oluşumu önlenebilir.

6. Havalı yataklar yatak yarasını engeller mi?

Havalı yataklar, basıncı dağıtarak yara oluşma riskini azaltmaya yardımcı olur. Ancak tek başlarına bir çözüm değildir; mutlaka düzenli pozisyon değişikliği ve cilt bakımı ile birlikte kullanılmalıdırlar.

7. Yatak yarası bakımı nasıl yapılmalıdır?

Yatak yarası bakımı, yaranın evresine göre planlanır ve mutlaka bir sağlık profesyonelinin (hekim veya yara bakım hemşiresi) gözetiminde yapılmalıdır. Temizlik, ölü dokunun uzaklaştırılması (gerekirse) ve yaraya uygun modern pansuman materyallerinin kullanılmasını içerir.

8. Yatak yarası enfeksiyonu nasıl anlaşılır?

Yarada artan ağrı, kötü koku, yeşilimsi veya koyu renkli akıntı, yara çevresinde yayılan kızarıklık ve şişlik, vücutta ateş veya titreme enfeksiyon belirtisi olabilir. Bu durumda derhal bir sağlık kuruluşuna başvurulmalıdır.

9. Tedavisi geciken yatak yarası ne gibi tehlikelere yol açar?

Tedavi edilmeyen veya yanlış yönetilen bası yaraları derinleşebilir; kemiğe (osteomiyelit), kana (sepsis) yayılan ciddi ve hayatı tehdit edebilen enfeksiyonlara neden olabilir.

10. Bası yarası hangi bölgelerde daha sık görülür?

Bası yarası basıya uğrayan her yerde gelişebilmekle birlikte; en sık kuyruk sokumu , kalça ,topuklar, üst ve alt bacak bölgesinde görülür.Daha az sıklıkla dirsekler,omurga,kürek kemiği  üzeri, omuzlar, dizlerde,kulak ve ense de gözlenebilir.

11. Yatalak hastada yatak yarası kaç günde oluşur?

Hastanın genel sağlık durumuna ve basıncın şiddetine bağlı olarak, yüksek riskli bir kişide bir kaç saat içinde bile (özellikle Evre 1 belirtileri) başlayabilir.

Sonuç

Bası yaraları(yatak yaraları), hasta bakımı sürecinde ciddi bir sağlık sorunu olsa da, büyük ölçüde önlenebilir bir durumdur. Önleme, sürekli dikkat, doğru cilt bakımı ve düzenli pozisyon değişimini içeren bir çalışma gerektirir.

Cildinizde veya bakımını üstlendiğiniz yakınınızın cildinde bası yarasından şüphelendiğiniz herhangi bir değişiklik (özellikle solmayan kızarıklık) fark ederseniz, durumu değerlendirmesi ve uygun bir bakım planı oluşturulması için vakit kaybetmeden bir sağlık profesyoneline danışmanız, olası ciddi komplikasyonların önüne geçilmesi adına büyük önem taşımaktadır.

Kaynakça

Bu yazıdaki bilgiler, aşağıda belirtilen ulusal ve uluslararası yara bakım otoritelerinin rehberleri ve güncel bilimsel yayınlar esas alınarak hazırlanmıştır ve yalnızca bilgilendirme amaçlıdır.

1. National Pressure Injury Advisory Panel (NPUAP), European Pressure Ulcer Advisory Panel (EPUAP) and Pan Pacific Pressure Injury Alliance (PPPIA). Prevention and Treatment of Pressure Ulcers/Injuries: Clinical Practice Guideline. The International Guideline. (2019).
2. Türkiye Yara Bakım ve Doku Onarımı Derneği. Basınç Yaraları Önleme ve Tedavi Konsensus Raporu.
3. Advances in Skin & Wound Care. (Güncel Makaleler).
4. World Union of Wound Healing Societies (WUWHS). Consensus Documents.